Zorbalık, dünyanın her yerinden çocuk ve genç bireyleri etkileyen ciddi bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmektedir. Ulusal Bilim, Mühendislik ve Tıp Akademileri’ne (2016) göre, “zorbalık davranışı, ebeveynlerin, eğitimcilerin, okul yöneticilerinin, sağlık hizmetinde çalışanların, siyasetçi ve ailelerin üzerinde durmalarını gerektiren önemli bir sorunudur.
Peki, nedir bu zorbalık dediğinizi duyar gibiyim. En basit tabiri ile bir veya daha fazla çocuk, kendini savunamayan bir çocuğu kasıtlı olarak ve (sözel, fiziksel, duygusal ya da psikolojik olarak) tekrar tekrar rahatsız ettiğinde veya herhangi bir faaliyetten dışladığında akran zorbalığından bahsediyoruz demektir. Son yıllarda teknolojinin gelişmesi ile birlikte artan sosyal medya zorbalığı da literatürde yerini almış bulunmakta. İnternet zorbalığı web sayfaları ve sosyal ağlar aracılığıyla sofistike bir şekilde yürütülen organize karalayıcı kampanyaları içerebilir. Fiziksel zorbalık, diğer çocuklara vurma, saçını çekme gibi mağdura fiziksel rahatsızlık veren tüm davranışları içerir. Sözlü zorbalık, bağırma, isim takma (erkek Fatma, dört göz, şişko vb.) tacizlerini içerebilir. Duygusal zorbalık, diğer akranlar hakkında bilgisi olmadan dedikodu yapmayı, mağdur hakkında incitici ve rencide edici yalan beyanlarda bulunmayı veya çocuğu aktivitelerden kasıtlı olarak dışlamayı içerir. Zorbalığın her çeşidi incitici ve kabul edilemez akran istismarının değişik biçimleridir.
Akran zorbalığının yaşı ve cinsiyeti olmadığı gibi insanlar genelde bu tür zorbalıkların yalnızca okullarda yaşandığını düşünmektedir. Bu yaygın düşünce son derece yanlıştır çünkü akran zorbalığı doğumdan ölüme kadar yaşanabilen geniş bir yelpazeyi içerir. Bu makalemde fazla derine inmeden ve siz okuyucuları sıkmadan belli başlı hap bilgileri verdim. Buna ek olarak geçmişte zorbalığa maruz kalmış ya da kalmakta olan çocuk ve genç bireyler için izleyeceğiniz yolları ve zorbalık yaptığını fark ettiğiniz çocuk ve genç bireyler için neler yapabileceğinizi kaleme aldım.
Araştırmalar, sürekli olarak, zorbalığa karışan gençlerin önemli sağlık sorunları riski altında olduğunu bildirmektedir (örneğin, depresyon, anksiyete, uykusuzluk). Aynı şekilde, belirttiğim psikolojik sorunları olanlar da artan bir zorbalık ve akran mağduriyeti ihtimaline sahiptir. İster yapılan zorbalığı izleyenler, ister zorbalar ve / veya kurbanlar olsun, zorbalığa karışan bireylerin önemli sağlık sorunları yelpazesinin olduğu kanıtlanmıştır. Zorbalığın psikolojik neden ve sonuçları, çeşitli boylamsal araştırmalarda gösterildiği gibi yetişkinliğe dek uzanabilir. Benzer şekilde, astım, işitme / görme bozuklukları, obezite, yeme bozuklukları, serebral palsi vb. sağlık sorunları olan çocuklar, okulda zorbalık ve akran mağduriyeti açısından yüksek risk altındadır.
Zorbalar
Zorbalar, başkalarına karşı olumsuz eylemlerde bulunan kişilerdir. Çoğu araştırma kızlardan çok erkeklere odaklanmıştır. Kızlar arasında yaşanan zorbalık hakkında bildiğimiz şey, kız zorbaların erkek zorbalardan farklı taktikler kullanma eğiliminde olduğudur. Kız zorbalar genellikle kurbanlarını gruptan dışlayarak sosyal olarak izole etmek, alay etmek veya dedikodu yaymak gibi dolaylı zorbalık yöntemleri kullanırlarken erkekler vurma, itme, kavga etme veya saldırgan sözlü taciz gibi daha doğrudan taktikler kullanma eğilimindedirler. Ayrıca erkek zorbalar akranlarından daha güçlü, daha büyük ve daha agresif olma eğilimindedir. Bazı araştırmalar, zorbaların aynı zamanda atletik, yakışıklı ve sosyal olarak dışadönük algılandığını göstermektedir. Bu demek oluyor ki, ‘meydan okuyan bir serseri’ olarak etiketlediğimiz zorbalar sadece bir efsane ve yanlış bilinen bir tanımdır ve okul çağındaki nüfusun yaklaşık yüzde 10 ila 15’ini oluşturur. Zorbalar kurbanları için incitici olarak görülse de, bu etiket onlar için genellikle belirli bir sosyal statü sağlar. Diğer saldırgan çocuklar, korunma ve ilişki için zorbaların etraflarında dolaşırlar ve zorbalar, özellikle ilkokul yıllarında, en popüler çocuklar olarak değerlendirilir. “Düşük özgüvenli zorba” efsanesi tam da bu olabilir. Çünkü saldırganlık, özellikle erkeklerde, genellikle statü ve popülerlikle eşittir. Bu nedenle zorbalar, özellikle liderlik rollerini üstlenenler, saldırganlığı etkili bir şekilde kullananlardır.
Kurbanlar
Şimdi yukarıda bahsettiğim bu zorbaların kimi kandırdığına bir bakalım. Kurbanlar akranlarından daha ufak tefek, daha zayıf ve daha utangaç olma eğilimindedir. İstatistiksel olarak, kurbanlar en az çekici, sosyal açıdan uyumsuz çocuklardır ve genellikle saldırgan değildirler. Çoğumuz büyürken başka bir çocuk tarafından itildik ya da sözlü olarak azarlandık, ancak son yıllarda, her beş çocuktan biri her yıl mağdur oluyor. Başka bir deyişle, kurbanlar okul çağındaki nüfusun yaklaşık yüzde 18’ini oluşturuyor. Pek çok anne-baba, bir zorbayla başa çıkmanın en iyi yolunun onu görmezden gelmek olduğu şeklindeki eski ve geleneksel yöntemi muhtemelen duymuştur. Bu strateji, kurbanları tepki vermemeye teşvik ettiği için doğru olarak algılanıyor, ancak birçok durumda da başarısız oluyor çünkü zorbalar, mağdurun tepki vermesi gereken zamana kadar şiddet yoğunluğunu artırabiliyor. Bununla birlikte, dürtüsel kurbanlar diye tabir ettiğimiz bireyler zorbalara aşırı tepki gösterebilir. Bu davranışta son derece yanlıştır çünkü zorbaya tam da istediği şey olan ilgiyi vererek onu besleyebilir.
Zorbalığı engelleyebilmemizin ya da değiştirebilmemizin tek yolu, olayların içine dâhil olmamızdır. Sen, ben ve hepimiz harekete geçersek, zorbalığı durdurabiliriz.
Zorbalığı Durdurmak için Her Ebeveynin Yapabileceği 8 Şey
- Zorbalığın Tam Olarak Ne Olduğunu Anlayın
Ebeveyn olarak çocuğunuz ile iletişime geçin ve tam olarak hangi tür zorbalığı yaşadığını anlamaya çalışın çünkü zorbalığa benzeyen ancak farklı yaklaşımlar gerektiren birçok davranış vardır. Durumun zorbalık mı yoksa başka bir şey mi olduğunu belirlemek önemlidir. En yaygın zorbalık türleri şunlardır:
- Fiziksel Zorbalık – dürtmek, itmek, vurmak, tekmelemek, dayak atmak
- Sözlü Zorbalık – bağırma, alay etme, ad takma, aşağılama, zarar verme tehdidinde bulunma
- İlişkisel Zorbalık – dışlama, söylentiler yayma, başkalarının birine zarar vermesini sağlama
- Siber Zorbalık – İnternet veya cep telefonuyla incitici mesajlar veya resimler gönderme
Zorbalık, bunların herhangi bir kombinasyonu da olabilir. Hem zorbalığa uğrayan hem de başkalarına zorbalık yapan çocuklar ciddi ve kalıcı sorunlara sebep verebilir.
2. Zorbalık Belirtilerini Tanıyın
Çocukların yetişkinlere zorbalığa uğradıklarını söylememelerinin birçok nedeni vardır. Zorbalığa uğradıkları için utanıyor olabilirler, misillemeden korkuyorlardır, kimsenin yardım edebileceğini düşünmezler, zorbalığa uğramanın büyümenin bir parçası olduğu yalanına inanırlar, yetişkinler tarafından da zorbalığa maruz kalan çocuklar, zorbalığa maruz kalmalarına ebeveynleri tarafından izin verildiğine inanabilirler veya ailelerine zorbalığa uğradıklarını söylerlerse anne ya da babası tarafından ‘Sen de ona vursaydın’, ‘Ben sana böyle mi öğrettim’, ‘Senden adam olmaz’ vb. hem sözel hem de fiziksel şiddete maruz kalacaklarına inanıyor olabilirler. Fakat çocuklar zorbalığa maruz kaldıklarını doğrudan söylemeseler de bize ipucu verirler. Belli başlı ipuçları şöyledir; isteksizdir veya okula gitmeyi reddeder; okulu ya da eğitimcileri evde tartışmaya çalıştığınızda hevesli bir şekilde tartışmanıza katılıp okulu kötüler; okul sonrası aktivitelere katılmak veya eski arkadaşlarıyla oynamak istemiyorsa, okuldan her zamankinden daha aç geliyorsa, birisinin öğle yemeği parasını çaldığına veya öğle yemeğinde kafeteryaya gitmeye cesaret edemediğine dair bir işaret olabilir; fiziksel ve kronik hastalığı olmaksızın teneffüs araları ya da ders saatleri içinde, baş ağrısı, mide ağrısı veya mide bulantısı gibi fiziksel rahatsızlık belirtileri ile sık sık revir odasına gidiyorsa, okuldaki performans (notlar, ödevler, devam) aniden düşüyorsa, somurtkan ve öfkeli davranıp ve sıklıkla yalnız kalmak istiyorsa, alışılmadık şekilde kötü bir dil kullanırsa ya da açıklanamayan morluklar veya yaralanmalar varsa çocuğunuz zorbalığa maruz kalıyor olabilir.
Peki ya çocuğunuz mağdur değil zorba ise? Çocuğunuzun kaba davrandığını kabullenmek zor olsa da, çocuğunuzun zorbalık yaptığına dair işaretleri bilmek önemlidir. Zorbalık yapan çocuklarda empati eksikliği vardır, sosyal ve kişilerarası becerileri az gelişmiş olabilir, başkalarının acı ve ıstırabından zevk alıyor gibi görünüyordur, agresif ya da tahammülsüz davranışları sergiliyordur, akran, kardeş veya ebeveyn tarafından zorbalığa uğramış ya da uğruyor olabilir, bazı çocukları oyuna dâhil etmeyi reddedebilir, ona durmasını söylemiş olsanız bile bazı hoş olmayan davranışları yapmayı sürdürebilir, popüler olmak ve popüler kalmakla çok ilgilenir, “Farklı” veya “Tuhaf” çocuklara tahammülsüz görünüyor ve / veya onları küçümsüyorsa, sık sık diğer çocuklarla alay ediyorsa, sürekli olarak son derece agresif video oyunları oynuyor olabilir ya da hayvanları incitmekten kaçınmayabilir.
3. Zorbalık Hakkında Konuşun
Zorbalık hakkında fikir sahibi olması gereken sadece yetişkinler değildir. Haftanın belirli gün ve saatlerinde çocuğunuza zorbalığın ne demek olduğu, bununla nasıl başa çıkılması gerektiği ya da zorbalığa tanık olduğunda neler yapabileceği konusunda bilgilendirme sohbetleri gerçekleştirmeniz hem çocuğunuzun size karşı olan güvenini hem de çocuk- ebeveyn bağını güçlendirecektir.
4. Pozitif Sosyal Davranışı Modelleyin
Çocukları zorbalığa uğramaktan ve zorba olmaktan alıkoymanın en etkili yolu, onların sevgi dolu ilişkiler içinde büyüdüğünden emin olmaktır. Aslında çocuklarınızın sizi asla dinlememesi konusunda endişelenmeyin, sizi izlediklerinden dolayı endişelenin. Bu şu demek, disiplin yöntemleriniz çocuğunuz üzerinde güç kullanmaya yönelikse çocuğunuz da sizden başkaları üzerinde güç kullanmayı veya başkalarının onun üzerinde güç kullanmasına izin vermeyi öğrenecektir.
5. Çocuğunuza Sosyal Becerileri Öğretin
Çocuğunuzun oyun parkında bir oyuna nasıl katılacağını, başka bir çocuğa kendini nasıl tanıtacağını veya toplum içinde nasıl davranması gerektiğini anlatın. Evde çocuğun sosyal becerilerini kullanarak oyunlar oynayın ve pratik yapın. Çocuğunuzu sevdiği gruplara ve kulüplere katılmaya teşvik edin ve onunla arkadaşlık becerileri hakkında konuşun.
6. Çocuğunuza Zorbalığa Şahit Olduğunda Ne Yapabileceğini Öğretin
Araştırmalar zorbalığa tanık olan çocukların yarıdan fazla örnekte, zorbalığı 10 saniye içinde durdurabileceklerini söylüyor. Çocuğunuz zorbalığa şahit olduğunda ona ne yapacağını öğretin. Kurbanın yanında fiziksel olarak durmasını, kurbanı zorbadan uzaklaştırmasını ve “Üzgün görünüyorsun” veya “Seni arıyordum” veya “Öğretmen seni bulmam için beni gönderdi” demesini öğütleyin.
7. Çocuğunuza Zorbalıkla Başa Çıkması için Koçluk Yapın
Zorbalık ilk olarak sözlü tacizle başlar. Bu demek oluyor ki mağdurun ilk sözlü saldırganlığa nasıl tepki vereceği, zorbanın mağduru hedef almaya devam edip etmeyeceğini belirler. Bu noktada ebeveyn olarak sizlerin görevleri mevcuttur. Uygulayabileceğiniz bu yöntemlerden en önde geleni, çocuğunuzla rol değişimi oyunu oynayarak onu zorbalığa karşı koymaya hazırlamaktır. Çocuğunuz zor durumlarla başa çıkabileceğinden emin olana kadar rol değişimi oyunuyla pratik yapın. Çocuğunuza açık ve basit ifadeler kullanmasını öğütleyin: ‘Biliyorsun bu sadece senin düşüncen’, ‘Bunu yapma’, ‘Davranışın beni rahatsız ediyor’, ‘Ben kendimi seviyorum’ vb. Çocuğunuzun eksiklikleriyle ve kendisiyle barışık olmasını sağlayın. Ona ‘Hey dört göz’ diye seslendiklerinde ‘Evet görüşüm zayıf ve gözlük bana çok yakışıyor’ gibi püskürtücü cevaplar vermesini destekleyin. Çocuğunuz hali hazırda zorbalığa maruz kalıyorsa, çocuğunuza sakin olmasını, ona inandığınızı ve bu problemde yalnız olmadığını söyleyin. Bunun onun hatası olmadığını ve yapabileceğiniz şeyler olduğunu belirtin. Bir plan geliştirin ve zorbalığı okul personeline bildirin.
8. Çocuğunuz Zorba Olduğunda
Hiç kimse çocuğunun zorbalık yapmasını istemez. Peki, çocuğunuzun zorbalık yaptığını bildiren bir telefon aldığınızda ne yaparsınız? Ebeveynlerin yapması gereken çocuklarıyla olay hakkında konuşmaktır. Akabinde çocuğunuza yaptıklarının yanlış olduğunu gösterin ve çocuğunuzun yarattığı sorunu çözmenin bir yolunu bulmasına yardımcı olun. Sorunu çözmeye çalışırken onurunu kırmadan, şiddete karşı şiddet göstermeden dinlemeye çalışın. İyilik yapması için fırsatlar yaratıp empati yapmayı öğrenmesini sağlayın. Son olarak çocuğunuzla birlikte eğlenceli, enerji verici ve yapıcı faaliyetlerde bulunun ve kullandığı sosyal medya uygulamalarını, oynadığı oyunları, girdiği internet sitelerini ya da izlediği dizi/filmleri yakından takip edin. Çünkü sosyal medyada şiddet içeren aktivitelere veya görsellere maruz kalan çocuklar, gerçek hayattaki şiddete karşı duyarsızlaşmaya meyillidir.
Genel olarak bizler zorbalığı önlemek adına okul sistemine dahil edilen önleme programlarını önemseriz ancak zorbalığın azaltılmasında daha etkili sonuçlara yol açabilecek ek ve son derece etkili bir uygulama da bilişsel-davranışçı terapidir. Zorbalık yapan çocukların yetişkin yaşamları ile ilgili sergiledikleri riskler düşünüldüğünde, bu davranışları azaltmaya veya ortadan kaldırmaya yönelik bir bilişsel davranışçı müdahale programı hazırlanmış ve etkinliği test edilmiştir. SAYO Terapi ailesi olarak yardım ve desteğe her daim hazır olduğumuzu bilmenizi isterim. Gelecek şimdinin çocuklarına emanet ise, geleceğimizi çiçek bahçesine dönüştürmek bizlerin elinde.
